مقدمه

نگارش صداها و سکوت‌ها، به‌همراه نقطه‌های افزایش امتداد و خطّ اتحاد (جمع امتداد دو صدای همنام)، با همان شکل‌هایی انجام می‌شود که در تئوری مقدماتی موسیقی می‌آموزید؛

امّا این علائم نه کافی‌اند و نه معنای آن‌ها در آموزش مقدماتی به‌دقّت توضیح داده می‌شود. از مرحلهٔ متوسطه به بعد، لازم است دقیق‌تر با این مفاهیم آشنا شویم؛ زیرا در کتاب‌های تئوری موسیقیِ فارسی و حتی در کلاس‌ها، مباحثی نظیر منحنی تولید صوت در سازها (Envelope) یا شیوه‌های گذار صداها به یکدیگر (Transition) به‌ندرت شرح داده می‌شوند.

در این مقاله با مهم‌ترین حالت‌های عمومیِ امتداد که اجرای آن‌ها در هر ساز به تکنیک‌های خاص همان ساز وابسته است آشنا می‌شوید. دو حالت نخست به تک‌صدا و دو حالت بعدی به دو یا چند صدا مربوط می‌شوند. هر کدام از این جفت‌ها نیز متضاد یکدیگر هستند.

۱. تِنوتو (Tenuto) – کشیده و ممتد

علامت تِنوتو خطّ کوتاهی است که بالای سرِ نت نوشته می‌شود. همهٔ صداها به‌طور پیش‌فرض باید تِنوتو اجرا شوند؛ ازاین‌رو تنها زمانی که نیاز به تأکید باشد این علامت را می‌نویسد.
برای مثال در خط زیر، تمامی نتها باید به صورت تِنوتو اجرا شوند. در این حالت فرض بر اجرای 100 درصد امتداد توسط نوازنده است، ولی در بهترین حالت، 95 درصد امتدادها اجرا می‌شوند.

۲. استاکاتو (Staccato) – مقطّع و بُریده

استاکاتو با نقطه‌ای بالای نت نشان داده می‌شود و مفهوم آن اجرای نصف امتداد صدا و تبدیل نصف دیگر به سکوت است؛ یعنی حدود ۵۰٪ دیرند اجرا و ۵۰٪ حذف می‌شود. روش ایجاد این سکوت در هر ساز متفاوت است.

۳. دِتاشه (Detaché / Non-legato) – جدا و گسسته

دِتاشه مانند تِنوتو غالباً بدون علامت ویژه‌ای نوشته می‌شود. در صورت نیاز، واژهٔ «دِتاشه» بالای حامل همراه با خط‌چینی که محدوده را مشخص می‌کند درج می‌شود. بنابراین تمام نت‌ها به‌صورت پیش‌فرض باید هم تِنوتو و هم دِتاشه باشند.

۴. لِگاتو (Legato) – پیوسته و متصل

لِگاتو یعنی صداها کاملاً به یکدیگر وصل شوند و هیچ قطعیتی میان آن‌ها رخ ندهد. نشانهٔ لِگاتو خط اتصال (Slur) است (نه خط اتحاد). این خط، تمام صداهای میان ابتدا و انتهای منحنی را به هم پیوند می‌دهد. تکنیک اجرایی در هر ساز و برای هر میزان دیرند متفاوت خواهد بود.
به ترتیب از چپ به راست: Staccato، Tenuto، Accent، Marcato، Staccatissimo، Fermata، Legato (Slurs).

در این مورد بد نیست به گزینه‌های اجرایی یکی از بهترین نرم‌افزارهای نت‌نویسی و اجرای آن توجه کنیم: چنان‌که می‌بینیم گزینه‌ها بر اساس درصد امتداد قابلیت انتخاب دارند.

مسلماً اجرای انسانی به این دقت نیست، ولی می‌تواند نزدیک به این ارقام باشد. در حالت اول، صداها تقریباً کشیده، ولی کاملاً مجزا هستند. در مورد دوم، صداها به اندازه‌ی نصف امتداد کشیده و کاملاً مجزا هستند. مورد سوم امتداد صدا به یک‌چهارم امتداد کامل تقلیل یافته است (در تکنیک اجرایی این‌گونه اغلب صدا دارای اندکی شدت بیشتر می‌شود). در مورد چهارم، صداها کاملاً کشیده، ولی با حذف 5 درصد امتداد از هم مجزا می‌شوند. در حالت آخر، امتداد صداها در انتهای دیرند با هم تداخل خواهند داشت و ناحیه‌ای به نام ناحیه‌ی گذار (Transition) بین آن‌ها شکل می‌گیرد.

به عنوان مثال به تصویر زیر در مورد خصوصیات اجرای لگاتو روی ویولن نگاه کنید.

در مورد شدت‌وری

صداهای موسیقی با شدت و ضعف (قوی و ضعیف بودن) متفاوتی اجرا می‌شوند. در غیر این صورت موسیقی بسیار یکنواخت و خسته‌کننده می‌شود. برای بررسی این موضوع باید به کتاب‌های تئوری موسیقی و مباحث بیان موسیقایی و موزیکالیته مراجعه کنید.

در اینجا با توجه به تعریف این مبحث در نرم‌افزارهای کامپیوتری اشاره مختصری به چند علامت می‌کنیم.

علایم نگارش شدت و ضعف شامل حروفی مانند P, MP, MF و امثال این‌ها است که اختصار کلمات ایتالیایی است.

در این میان سه علامت برای بیان شدت‌های یک‌باره به کار می‌روند:

اولی علامت آکسان یا تاکید است که اگر شدت نیمه قوی را مقدار عددی ۶۴ با توجه به شکل زیر در نظر بگیریم، مقدار شدت علامت تاکید باید حدود ۷۲ تا ۸۲ باشد.

دومی علامت مارکاتو است که مقدار شدت علامت Marcato باید حدود ۹۰ تا ۱۰۵ باشد.

و علامت اِستفُرزاندو (sforzando) که مقدار شدت علامت Sfz باید حدود ۱۲۰ تا ۱۲۷ باشد.

نباید فراموش کرد که این مقادیر کاملاً منعطف و بسته به احساس نوازنده، نوع ساز، نوع قطعه و سبک اجرایی موسیقی است.

به ترتیب از چپ به راست: آکسان، مارکاتو و اِستفُرزاندو.

نتیجه‌گیری:

درک و اجرای صحیح علائم و تکنیک‌های مربوط به امتداد و شدت در موسیقی برای نوازندگان و آهنگسازان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. علائمی مانند تِنوتو، استاکاتو و لگاتو نه تنها نقش مهمی در انتقال احساسات و مفهوم موسیقی دارند، بلکه تاثیر زیادی بر نحوه‌ی اجرای دقیق و متناسب صداها در سازهای مختلف دارند. آشنایی با این مفاهیم و نحوه استفاده از آن‌ها می‌تواند به بهبود کیفیت اجراها و نت‌نویسی‌های موسیقی کمک کند.

منابع

ادلر، ساموئل (۱۳۹۹)، آموزش ارکستراسیون، ترجمه امیر اسلامی، تهران: نای و نی.
رید، گاردنر (۱۳۹۴)، نت‌نویسی موسیقی (راهنمایی برای روش امروزین)، ترجمه کیوان پهلوان، تهران: نشر علم.
Gould, Elaine (2011), Behind Bars: The Definitive Guide to Music Notation (Theory), Faber Music.
Steinberg Media Technologies GmbH (2025), Operation Manual, Dorico 6.
noteperformer.com