مقدمه

هنگامی که صحبت از موسیقی کلاسیک ایرانی در سدهٔ بیستم به میان می‌آید، نام‌هایی چون علی‌نقی وزیری، حشمت سنجری و روح‌الله خالقی در ذهن‌ها نقش می‌بندد. اما در میان این بزرگان، آهنگسازی وجود دارد که پل میان شرق و غرب را در مقام عمل ساخت. مردی که کودکی‌اش را با بریدن نی‌های کنار دبستان و ساختن سازهای ابتکاری آغاز کرد و سرانجام به نوشتن نخستین اپرای ایرانی و خلق سمفونی‌های شورانگیز دست یافت. احمد پژمان (۱۳۱۴–۱۴۰۴ش) آهنگسازی است که نه تنها به‌سبب آثارش بلکه به‌خاطر نگاه تازه‌اش به پیوند سنت ایرانی و دانش اروپایی به شهرت رسید. او در سال ۱۳۵۴ شمسی به وین رفت و در آکادمی موسیقی آن شهر تحصیل کرد، اما انگیزهٔ اصلی‌اش همواره در دل کشور خود و ریشه‌های فرهنگش باقی ماند . این مقاله با نگاهی جامع و تحلیلی، زندگی و میراث او را بررسی کرده و تلاش می‌کند پاسخ دهد که چگونه یک نوجوان از لار، جنوبی‌ترین استان فارس، توانست به یکی از شاخص‌ترین چهره‌های موسیقی ایران و جهان بدل شود.

سال‌های کودکی؛ از نی‌بریدن تا ویولن بنفش

احمد پژمان در ۱۸ تیر ۱۳۱۴ در شهر لار استان فارس به دنیا آمد . او تنها فرزند خانواده‌ای ساده‌زیست بود و به‌دلیل شغل نامشخص پدر، خانواده‌اش مرتب در حال جابجایی بود. دوران خردسالی خود را ابتدا در لار و سپس در بندرعباس و میناب گذراند . همین کوچ‌های مکرر، او را با رنگ‌های مختلف فرهنگ و موسیقی محلی جنوب ایران آشنا کرد؛ نواهایی که بعدها در آثارش بازتاب یافتند. در میناب، در نزدیکی دبستانش نیزاری وجود داشت. پژمان با بریدن نی‌ها و ایجاد سوراخ‌هایی در آن‌ها، اولین ساز خود را ساخت و از همان‌جا با جهان صدا و ریتم ارتباط پیدا کرد.

اندکی بعد، خانواده به سیرجان و سپس به تهران نقل مکان کردند. در تهران، احمد در مدرسه‌ای اسلامی نزدیک میدان منیریه تحصیل می‌کرد و هر صبح، قرآن قرائت می‌نمود . این تجربهٔ تلاوت قرآن و شنیدن لحن‌های قرآنی، ذائقهٔ موسیقایی او را تحت تأثیر قرار داد. او در دوران نوجوانی با پول عیدی که برای کلاس زبان انگلیسی جمع کرده بود، در مقابل مغازهٔ یک تعمیرکار ارمنی توقف کرد و به جای شهریهٔ کلاس، یک ویولن بنفش خرید . همین تصمیم کوچک، سرنوشت او را تغییر داد. به‌گفتهٔ خودش، «صدای ویولن مرا مسحور کرد و موجب شد زبان انگلیسی را رها کنم و موسیقی را جدی بگیرم». این تجربهٔ خرید ساز به‌جای یادگیری زبان، تأکیدی بود بر اشتیاق درونی‌اش برای موسیقی.

یادگیری موسیقی؛ راهی پر از سختی و اراده

پژمان پس از خرید ویولن، نزد برادران معارفی در میدان بهارستان، که در آن زمان با رادیو همکاری می‌کردند، به فراگیری نت و تکنیک‌های اولیه پرداخت . او سپس تحت‌تأثیر فیلمی با نام چشمان سیاه دربارهٔ زندگی یک ویولن‌نواز آلمانی، تصمیم گرفت موسیقی کلاسیک بیاموزد و مسیر زندگی‌اش را عوض کرد . نخستین معلم جدی‌اش عیسی رضایی، دانشجوی پزشکی و شاگرد آهنگسازی ارمنی بود؛ رضایی او را به استاد بزرگ حشمت سنجری معرفی کرد. سنجری نه تنها به او نوازندگی ویولن می‌آموخت بلکه با معرفی او به ارکستر هنرستان موسیقی، زمینهٔ حضورش در اجرای زنده را فراهم آورد.

پژمان در کنار فراگیری ویولن، درس‌های ردیف موسیقی ایرانی را نزد اساتیدی چون مهدی خالدی و حسین ناصحی آغاز کرد . ناصحی به او هارمونی آموخت و سپس پرویز منصوری، از شاگردان ناصحی، او را به کلاس‌های پیشرفته‌تر راهنمایی کرد . برای تامین هزینهٔ کلاس‌ها، احمد یک آکوردئون کوچک خرید و در کودکستان‌ها به تدریس موسیقی پرداخت . این تلاش‌ها نشان می‌دهد او از همان ابتدا حاضر بود سختی‌های اقتصادی را بپذیرد تا به رویای موسیقیایی خود نزدیک‌تر شود. به‌زودی او به ارکستر هنرستان، ارکستر صبا و سپس ارکستر سمفونیک تهران پیوست ؛ جایگاهی که برای یک جوان دههٔ سی سخت تصور می‌شد.

تحصیلات اروپا؛ از وین تا رودکی

در سال ۱۳۴۳، وزارت فرهنگ و هنر بورسیه‌ای به احمد پژمان اعطا کرد تا برای ادامهٔ تحصیل به آکادمی موسیقی وین برود . این بورسیه، تبلور اعتماد دولت به توانمندی‌های جوانی بود که هنوز به‌طور رسمی تحصیلات موسیقی خود را به پایان نبرده بود. در وین، او نزد استادان برجسته‌ای همچون توماس کریستیان داوید، آلفرد اوهل، هانس یلینک و فردریش چرها به تحصیل آهنگسازی پرداخت . این برخورد مستقیم با موسیقی مدرن و کلاسیک اروپایی، دید او را گسترده‌تر کرد. اثر راپسودی که در سال ۱۳۴۴ در وین نوشت، توسط ارکستر رادیو وین اجرا شد و به عنوان گزارشی از پیشرفت تحصیلی‌اش برای وزارت فرهنگ ایران ارسال گردید.

اما اتفاق بزرگ‌تر زمانی رخ داد که در سومین سال تحصیلش، تالار تازه‌ساختهٔ رودکی در تهران برای افتتاحیه به یک اپرای ایرانی نیاز داشت. مسئولان، احمد پژمان را برای نوشتن نخستین اپرای فارسی به نام جشن دهقان (Rustic Festival) انتخاب کردند. اگرچه خود او بعدها گفته است که در آن زمان علاقه‌ای به موسیقی آوازی نداشت و از اپرا بیزار بود، اما عشق به زبان مادری و کمبود منابع مالی در وین باعث شد این مأموریت را بپذیرد . اپرای جشن دهقان در سال ۱۳۴۶ در فضایی روستایی ساخته و سال بعد در تهران اجرا شد. موفقیت چشمگیر این اثر، هم برای پژمان وهم برای موسیقی کلاسیک ایران دستاوردی بزرگ بود و سبب شد او به فکر ادامهٔ کار در حوزه اپرا بیفتد.

بازگشت به ایران و تولد اپراهای ملی

پس از پایان تحصیلاتش، احمد پژمان در سال ۱۳۴۷ به ایران بازگشت و در تالار رودکی و دانشگاه تهران به عنوان آهنگساز و استاد مشغول به کار شد . همان سال، به سفارش وزیر فرهنگ و هنر، اپرای دومش با نام دلاور سهند یا قهرمان سهند را نوشت؛ اثری که به رشادت‌های بابک خرمدین و مقاومت در برابر یورش اعراب می‌پرداخت . این اپرا در سال ۱۳۴۸ در تالار رودکی اجرا شد و موسیقی‌اش آمیزه‌ای از نغمه‌های آذری، لحن‌های حماسی و سازبندی ارکسترال غربی بود. سال ۱۳۴۹ نیز اپرای سومش سمندر را با لیبرتویی (همان متن و شعر هایی است که در موسیقی یا نمایش اپرا به صورت آواز و گفتار خوانده می شوند) از محمدرضا اصلانی ساخت.

پژمان علاوه بر اپرا، آثار دیگری برای گروه‌های سازهای ایرانی نوشت؛ مجموعهٔ عیّاران در پنج قطعه برای ارکستر سازهای ملی به سرپرستی فرامرز پایور در سال ۱۳۵۶ نمونه‌ای از تلفیق سازهای ایرانی با فرم‌های غربی است. او همزمان با این فعالیت‌ها، مسئولیت مدیریت دپارتمان موسیقی دانشگاه تهران را بر عهده گرفت اما پس از یک سال استعفا داد و تصمیم گرفت به عنوان یک هنرمند آزاد فعالیت کند.

موسیقی فیلم و تلویزیون در دههٔ ۱۳۵۰

علاقهٔ او به تصویر و داستان، او را به سمت موسیقی فیلم کشاند. نخستین تجربهٔ رسمی‌اش در این حوزه، ساخت موسیقی سریال تلویزیونی دلیران تنگستان به کارگردانی همایون شهنواز بود . سپس در سال ۱۳۵۳، به‌واسطهٔ دوستی با بهمن فرمان‌آرا، موسیقی فیلم شازده احتجاب را نوشت که آغاز همکاری طولانی با کارگردانان بزرگ ایران شد . روایت فرمان‌آرا از این همکاری نشان می‌دهد که پژمان فردی صادق و بی‌حاشیه بود وهمین ویژگی اعتماد کارگردانان را جلب می‌کرد. در این دوره، او همچنین موسیقی فیلم‌هایی چون سایه‌های بلند باد و شاهزاده احتجاب را ساخت و نامش به‌عنوان آهنگساز فیلم بر سر زبان‌ها افتاد.

تحصیل در آمریکا و مواجهه با مدرنیته

در سال ۱۳۵۴، احمد پژمان با هزینهٔ شخصی برای ادامهٔ تحصیلات به دانشگاه کلمبیا در نیویورک رفت و در رشتهٔ آهنگسازی و موسیقی الکترونیک ثبت نام کرد. استادان او در این دوره ولادیمیر اوساچفسکی، جک بیزن و بولانت آرل بودند. او همچنین برای درک بهتر موسیقی پاپ، دورهٔ ترانه‌سازی را گذراند و به تجربه‌های الکترونیکی و مدرن روی آورد . در سال ۱۹۷۶ (۱۳۵۵ش) بالهٔ حماسه را برای ارکستر فیلارمونیک لندن نوشت و این اثر توسط آن ارکستر اجرا شد؛ گامی که جایگاه بین‌المللی او را تثبیت کرد.

اما انقلاب ۱۳۵۷ و تحولات سیاسی-اجتماعی، مسیر زندگی او را تغییر داد. او که برای تحصیل به نیویورک رفته بود، ناچار شد به ایران بازگردد. پس از انقلاب، برای مدتی کوتاه در ایران اقامت داشت و سپس به آمریکا مهاجرت کرد. در دههٔ ۱۳۶۰، او با خوانندگان پاپ مهاجر همچون حمیرا، هایده، داریوش، عارف و مهستی همکاری کرد و تنظیم‌هایی برای ترانه‌های میهنی و اجتماعی ساخت. معروف‌ترین این آثار، تنظیم ترانهٔ «بمان مادر» و ساخت ملودی و تنظیم «روزگار غریبیست نازنین» بر شعر احمد شاملو بود. این همکاری‌ها نشان می‌دهد که پژمان برای موسیقی پاپ نیز ارزش قائل بود و معتقد بود که هر سبک، اگر با کیفیت و صداقت اجرا شود، می‌تواند با مخاطب ارتباط برقرار کند.

دههٔ ۱۳۷۰ و بازگشت موقت به ایران

در اوایل دههٔ ۱۳۷۰، احمد پژمان که مدت‌ها دور از وطن مانده بود، به دعوت تعدادی از سینماگران تصمیم گرفت به ایران برگردد. او با یک سینتی‌سایزر و رایانهٔ موسیقی وارد ایران شد ولی در گمرک با مشکل مواجه شد و پس از گرفتن مجوز به تدریس در دانشکدهٔ هنرهای زیبا مشغول شد. نخستین موسیقی فیلمش پس از انقلاب، برای فیلم هنرپیشه ساختهٔ محسن مخملباف بود که با سینتی‌سایزر اجرا شد. در این سال‌ها پژمان آثاری همچون خرمشهر (سرود آزادسازی خرمشهر)، تک‌سوار عشق (بر اساس نمایشنامهٔ مختار)، هفت‌خان رستم و ناگهان رستاخیز را خلق کرد. او همچنین آلبوم سراب را منتشر کرد که منتخبی از موسیقی فیلم‌هایش بود.

یکی از بزرگترین پروژه‌های او در این دهه، سایه‌های خورشید بود که ترکیبی از سازهای آکوستیک و الکترونیک را ارائه می‌کرد. او این مجموعه را به مناسبت تولد دخترش ساخت و در آن از تکنیک‌های موج نو بهره گرفت. این اثر نشان‌دهندهٔ انعطاف‌پذیری او در ترکیب فناوری‌های جدید با زبان موسیقی ایرانی است.

دههٔ ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰؛ از نوروز تا سرزمین دلاوران

پژمان دههٔ ۱۳۹۰ را با خلق سمفونی نوروز آغاز کرد. سمفونی‌ای در پنج موومان که توسط ارکستر سمفونیک تهران اجرا شد. سپس قطعهٔ دیورتیمنتو را برای ارکستر زهی نوشت که به دلیل محدودیت‌های مالی، نسخه‌ای برای پنج‌نوازی زهی تنظیم و اجرا شد. در سال ۱۳۹۵، پویِم سمفونیک «سرزمین دلاوران» در تالار وحدت به رهبری شهرداد روحانی رونمایی شد. این اثر که به آزادی و فداکاری اسیران جنگ ایران و عراق تقدیم شده بود بار دیگر تلفیق روایات تاریخی و زبان ارکسترال را نشان داد.

او در سال‌های پایانی عمر نیز فعال بود؛ حتی در ۹۰ سالگی آثار تازه‌ای می‌نوشت و به نسل جوان آموزش می‌داد. سال ۲۰۱۵ مسابقهٔ جایزهٔ آهنگسازی احمد پژمان در تهران برگزار شد تا آهنگسازان جوان را تشویق کند. برندگان این رقابت در تالار وحدت با حضور استاد و هنرمندان سرشناس آثار خود را اجرا کردند، حرکتی که نشان می‌دهد پژمان نه تنها به خلق هنر بلکه به پرورش آیندهٔ موسیقی ایران نیز اهمیت می‌داد.

نگاه هنری؛ تلفیق شرق و غرب

پژمان همواره بر این باور بود که موسیقی باید هویت فرهنگی خلق‌کننده‌اش را منعکس کند. در یکی از مصاحبه‌هایش می‌گوید که موسیقی نباید صرفاً بر اساس سبک یا زیبایی‌شناسی قضاوت شود، بلکه باید کیفیت، نوآوری و مفهوم اثر سنجیده شود. او همچنین علاقهٔ خود به آهنگسازانی چون واگنر و موسورگسکی را بیان می‌کند و از شیوهٔ ارکستراسیون و هارمونی آنان ستایش می‌نماید. در عین حال تأکید می‌کند که نمی‌توان موسیقی را تنها از منظر غرب نگاه کرد؛ ما از شرق آمده‌ایم و باید موسیقی‌مان با زبان، معماری و تاریخ خودمان هم‌خوان باشد.

این دیدگاه در آثار او عینیت یافته است. در اپراهایش داستان‌های ملی و افسانه‌ای ایران مانند مقاومت بابک خرمدین، روایت دلاور سهند، و طرح‌های نیمه‌تمامی مانند سیاوش و سمندر را دستمایه قرار داده است . او در سمفونی‌هایش، مانند سمفونی نوروز و سرزمین دلاوران، ملودی‌ها و ریتم‌های بومی را در قالب فرم‌های سمفونیک گنجانده است. در موسیقی فیلم او همواره بر این نکته تأکید دارد که موسیقی باید در خدمت داستان باشد و اگر پیچیدگی بیش از اندازه داشته باشد، تأثیر احساسی فیلم را کاهش می‌دهد؛ مثالی که در مورد موسیقی فیلم بید مجنون (Willow Tree) از مجید مجیدی بیان می‌کند.

یکی دیگر از عناصر مهم در آثار پژمان، استفاده از سازهای ایرانی در کنار ارکستر کلاسیک است؛ روندی که تحت تأثیر موجی از آهنگسازان پیشین شکل گرفت. باید خاطرنشان کرد که موسیقی سمفونیک ایرانی، ترکیبی از سازهای غربی و ملودی‌های برگرفته از ردیف و موسیقی مقامی است. این سنت با تلاش‌هایی مانند اپرای جشن دهقان و بالهٔ عیّاران به اوج خود رسید و پژمان یکی از پیشگامان این سبک تلفیقی بود.

موسیقی فیلم؛ صدایی در خدمت تصویر

نقش احمد پژمان در موسیقی فیلم ایران را نمی‌توان نادیده گرفت. او برای فیلم‌ها و سریال‌های پرشماری موسیقی نوشته است؛ از جمله شازده احتجاب (۱۹۷۴)، سایه‌های بلند باد (۱۹۷۷)، دلیران تنگستان (۱۹۷۳)، بید مجنون (۲۰۰۵) و خانه‌ای روی آب (۲۰۰۲) . بسیاری از این آثار در فستیوال‌های داخلی و بین‌المللی تقدیر شدند. همچنین او برای فیلم‌های کیفیت، بوی کافور، عطر یاس و باران ساختهٔ مجید مجیدی موسیقی ساخت و به همین خاطر جایزهٔ بهترین موسیقی جشنوارهٔ فجر را دریافت کرد.

در سال‌های پایانی دههٔ ۱۳۷۰ و اوایل دههٔ ۱۳۸۰، همکاری‌های او با کارگردانان مطرح مانند بهمن فرمان‌آرا، رخشان بنی‌اعتماد و محسن مخملباف ادامه یافت و صدای سازهای او با تصاویر سینمای شاعرانهٔ آنان آمیخت. او معتقد است که پیچیدگی موسیقی در فیلم نباید باعث دور شدن مخاطب از احساسات شود؛ همین نگاه سبب می‌شود که موسیقی‌هایش اغلب لحن ملایم و صادقانه‌ای داشته باشد.

آهنگسازی برای پاپ و همکاری با خوانندگان مهاجر

در دههٔ ۱۳۶۰، زمانی که بسیاری از هنرمندان ایرانی به لس‌آنجلس مهاجرت کرده بودند، پژمان به‌عنوان تنظیم‌کننده و آهنگساز با خوانندگان پاپ همچون هایده، حمیرا، داریوش، عارف و مهستی همکاری کرد. او معتقد بود که موسیقی پاپ نیز اگر با شعر و ملودی باکیفیت همراه شود، می‌تواند پیام اجتماعی و عاطفی عمیقی داشته باشد. ترانه‌هایی مانند «روزگار غریبیست نازنین» و «در این بن‌بست» که او بر روی اشعار احمد شاملو تنظیم کرد، نمونه‌هایی از این همکاری‌هاست. این قطعات نه‌تنها در میان ایرانیان مهاجر بلکه در داخل کشور نیز بازتاب گسترده‌ای یافتند و نشان دادند که پژمان می‌تواند با بهره‌گیری از عناصر موسیقی سنتی و مدرن، مخاطبان متفاوتی را به خود جذب کند.

آموزگاری و تربیت نسل جدید

احمد پژمان تنها به خلق آثار ماندگار اکتفا نکرد؛ او بخش مهمی از عمرش را صرف تدریس و پرورش نسل جدید آهنگسازان کرد. از زمان تدریس در دانشگاه تهران تا همکاری با کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، همواره بر اهمیت آموزش تأکید داشت. یکی از میراث‌های او، راه‌اندازی مسابقهٔ جایزهٔ آهنگسازی احمد پژمان در سال ۲۰۱۵ است که هدفش تشویق آهنگسازان جوان به استفاده از مواد موسیقی ایرانی در قالب‌های نوین است . خود او بارها گفته است که تنها با پویایی نسل جوان و خلق آثار جدید، موسیقی ایران می‌تواند زنده بماند.

تأملی بر سبک‌شناسی آثار پژمان

به‌طور کلی، آثار احمد پژمان را می‌توان در سه حوزهٔ اصلی دسته‌بندی کرد: اپرا و باله، سمفونی و قطعات ارکسترال، و موسیقی فیلم/پاپ. در اپرا و باله، او داستان‌های حماسی و افسانه‌ای ایران را به تصویر می‌کشد و از آوازها و ردیف‌های سنتی بهره می‌گیرد. جشن دهقان، دلاور سهند و سمندر نمونه‌های این دسته‌اند. در حوزهٔ سمفونی و ارکستر، او ملودی‌های محلی جنوب و موسیقی مقامی را با فرم‌های غربی ادغام می‌کند؛ حماسه، عیّاران و سمفونی نوروز از این دسته هستند . در موسیقی فیلم و پاپ، او به دنبال خلق فضایی احساسی است که داستان را پشتیبانی کند؛ آثارش برای فیلم‌های مجیدی و فرمان‌آرا مثال‌هایی روشن هستند.

یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد او در ارکستراسیون، استفادهٔ دقیق از بافت‌های صوتی است. او اغلب از سازهای بادی چوبی برای بیان احساسات لطیف بهره می‌گیرد و سازهای کوبه‌ای را برای تقویت ریتم‌های بومی به کار می‌برد. در مصاحبه ای او تأکید می‌کند که ارزش یک اثر نه به پیچیدگی تکنیکی آن بلکه به مفهوم و تازگی آن است . این رویکرد سبب شده آثارش برای شنوندگان متخصص و عامه، هر دو قابل درک و لذت‌بخش باشد.

ارزیابی انتقادی و جایگاه در موسیقی ایران

منتقدان موسیقی، احمد پژمان را به‌عنوان یکی از پیشگامان موسیقی تلفیقی در ایران می‌شناسند. او نخستین آهنگسازی بود که اپرایی کاملاً ایرانی نوشت و آن را روی صحنه برد. همچنین او با بهره‌گیری از سازهای ایرانی در ارکسترهای بزرگ، به تعریف تازه‌ای از موسیقی سمفونیک ایرانی دست یافت . این رویکرد راه را برای نسل‌های بعدی باز کرد؛ آهنگسازانی مانند حسین علیزاده، کیهان کلهر و لوریس چکناواریان نیز به‌نوعی همین مسیر را ادامه دادند.

از سوی دیگر، برخی منتقدان معتقدند که آثار او گاهی فاقد انسجام ساختاری مشخص هستند و تلفیق شرق و غرب در آن‌ها به‌طور کامل حل نشده است. با این حال، نمی‌توان انکار کرد که تلاش‌های او موجب شد موسیقی کلاسیک ایرانی به تماشاخانه‌ها و سالن‌های بین‌المللی راه یابد. او فضایی ایجاد کرد تا آهنگسازان جوان بتوانند تجربه‌های متفاوتی کسب کنند و از مرزهای سنتی فراتر روند.

میراث و درگذشت

احمد پژمان در ۷ شهریور ۱۴۰۴ در لس‌آنجلس درگذشت. درگذشت او موجی از اندوه در میان هنرمندان و دوستداران موسیقی ایجاد کرد. بسیاری از هنرمندان از او به‌عنوان «پدر اپرای ایران» یاد کردند و رسانه‌ها به بررسی زندگی و آثارش پرداختند. اما شاید مهم‌ترین میراث او نه فقط مجموعهٔ گسترده‌ای از اپراها، سمفونی‌ها و موسیقی فیلم‌ها، بلکه دیدگاهی باشد که موسیقی را پلی بین فرهنگ‌ها می‌بیند. او باور داشت که هنر باید ریشه در خاک خود داشته باشد و در عین حال با جهان گفتگو کند. اینکه یک نوجوان جنوبی بتواند با اتکا به استعداد و تلاش خود، به صحنهٔ جهانی برسد و هویت فرهنگی‌اش را فراموش نکند، درسی است که او برای همیشه به ما می‌دهد.