چکیده

وزن در مقامات تنبور شامل هر دو نوع وزن مُقَیَد و وزن آزاد است. به طوري‌ كه تعداد 33 مقام از مقامات تنبور دارای وزن مقید و بقيۀ آنها دارای وزن آزاد هستند؛ كه البته برخی از اين مقاماتِ دارای وزن آزاد در ادامۀ روند ملوديِ خود از يك يا چند قسمتِ سازيِ دارای وزن مقید تشكيل شده‌اند. در پژوهش حاضر اين مقامات رپرتوار تنبور از نظر ريتم، وزن، ضرب، دور متریک و دورملودیک مورد بررسي قرار گرفته‌اند. به همین منظور، با توجه به وزن‌ آنها دسته‌بندي و تعداد ضرب آنها در يك دور كامل با الگوي وزني- ملوديک هر مقام مشخص شده‌اند. همچنين ترجيح‌بند (شعرِ سربندِ) هر مقام كه در برگيرندۀ نام مقام یا قسمتی از نام آن؛ و الگوي اجراي آن در ادامه، با بيت‌ها يا مصرع‌هاي یکسان است، آورده شده‌اند.

اين بررسي نشان می‌دهد كه در اين رپرتوار بجز اوزان دارای " تقسیمات دوتایی" و " تقسیمات سه‌تایی"، اوزان "كمياب"، و كمتر استفاده شده از جمله "وزنهای پيچيدۀ چندزمانه" و همچنين "دور‌هاي ايقاعي" وجود دارند. به دليل وجود همين وزنهای پيچيدۀ چندزمانه و با توجه به اهميت دور موسيقايي و وجود اشعار همراهي كنندۀ ملوديِ سازي در مقامات تنبور، براي تعيين يك دورِ كامل جهت تعيينِ وزنِ‌ اغلبِ اين مقامات، به شمارش تعداد ضربهایی که دارای تقسیمات دوتایی و سه‌تایی هستند، در يك دور كامل ملوديك آن نياز است. به دليل يكسان بودن ملودي سازي و آوازي در اين دسته از مقامات تنبور، طولِ دورِ آنها با توجه به شعرِ سربندِ هر مقام و براساس شمارش ضربات تعلق گرفته به هر بخش آوایی، هجاها بر مبنای قرارگیری بر یک امتداد یا چند امتداد، در يك دورِ كاملِ وزني- ملوديک بررسي شده‌اند.

مقدمه

رايج‌ترين دسته‌بندي بر مقامات تنبور تقسيم آنها به مقامات حقاني^۱(کاکی 1388: 155-158) و مجلسي^۲(کاکی 1388: 155-158) بر اساس جنبۀ آييني، فرهنگي و مذهبي اين مقامات است. مقام‌هاي رپرتوار موسيقي تنبور -72 مقام تنبور(مرادی،1387) - همگي داراي شعر و با كلام‌اند. به طوري كه با توجه به جنبِۀ آييني و فرهنگي آن مقام، شعري از دفاتر مكتوب يارسان و يا يكي از شعراي بزرگ كُرد، همراهِ ملوديِ سازيِ آن مقام اجرا میشود. مقامات دارای وزن مقید و دارايِ وزنِ مشخص، كه در اين پژوهش مورد بررسي قرار گرفته‌اند، همگي از دستۀ مقامات حقاني هستند، و شاخصۀ مهم آنها يكسان بودن ملودي سازي و آوازي این مقامات است. همچنين تمامي مقامات مجلسي در قسمتِ با كلام، ملوديای دارای وزن آزاد دارند. اگرچه در اغلب آنها يك يا چند قسمتِ دارای وزن مقید در بخش ملوديِ سازي (بی کلام) با وزن‌های (خالقی، 1387، ص19‌) متفاوت وجود دارد، اما يكي از شاخصه‌هاي مقامات مجلسي، دارای وزن آزاد بودن آنها در قسمت باكلام آن است.

"ریتم"، نخستین و مهمترین عامل مشترک بین شعر و موسیقیِ باكلام است. این موضوع در شعر و بطورکلی در کلام از توالی هجاهای کوتاه، بلند و کشیده، و در موسیقی از توالی کشش‌های مختلف(سیاه، چنگ و... ) به دست می‌آید. (دهلوی ،1395: 23) گفتني است در هر فرهنگ موسيقايي "وزن" و "ريتم" در كنار "ملودي" از اهميت ويژه‌اي برخوردارند. نوع ريتم‌ها و الگوهايي كه در نغمات يك موسيقي وجود دارد خود مي‌تواند سير تاريخي رپرتوار مورد نظر آن موسيقي را كه راوي اصالتِ فرهنگيِ يك قوم يا ملت هم به شمار مي‌رود، نشان دهد.

همواره مقولۀ "ريتم" در موسيقي مقامي تنبور بسيار حائز اهميت بوده است. به طوري كه طي قرون گذشته تاكنون راز و نياز و بيان اركان خاص مردم يارسان در اجتماعات بزرگ بيشتر با اجراي مقامات دارای وزن مقید موسيقي تنبور به واسطۀ نوازندگي و خوانندگي كلام‌خوانْ و همخواني و دست زدنِ (چَپ كُتانِ) ساير همراهان براساس وزن آن مقام اجرا ميشود. (کاکی 1388: 163).

در رپرتوار موسيقي تنبور اغلب موسيقي سازي پيرو موسيقيِ كلام است كه در بيشتر اين مقامات ملودي در ساز و كلام، كاملا يكسان است. دورِ كاملِ ريتميك و همچنين دور ملوديك اين مقامات با اوزان و ضرب‌هاي مختلف در يك مصرع، يك بيت يا بيشتر كامل مي‌شود و همين تعداد هجاها در مصرع‌ها و يا بيت‌های ديگر نيز تكرار مي‌شود. در ادامۀ روند يك مقام وزن موسيقايي بقيۀ اشعار در مصرع‌ها يا ابيات بعد از آن تبعيت مي‌كنند. به همين دليل در اين مقاله يك دور كامل هر يك از مقامات به صورت مجزا نوشته شده است. در ملودي‌ها(مقامها) با بررسي اولين دور و تعيين امتداد ميزانْ (دور)، وزن آنها مشخص مي‌شود.

همان‌طور كه مشخص است اغلب موسيقی‌های ساخته شدۀ معاصر داراي وزن و ريتم مشخص هستند، به طوري كه با توجه به كسر ميزان و اولين ميزان، ساير ميزان‌ها در ادامۀ ملودي داراي ضرب يكسان هستند. اما در تعدادي از مقامات تنبور - وزن- متفاوت و پيچيده‌تر از ريتم‌هاي امروزي است. به‌طوري كه اين مقامات داراي ميزان‌هاي متوالي با تعداد ضرب و همچنين كسر ميزان‌هاي نامتشابه هستند. سربندِ اين مقامات داراي ملودي و شعريست كه دور ريتميك آن حاصلِ مجموع تعداد ضربات در يك دور ملوديك (چند ميزان اوليه) است، و در يك دور كامل داراي اوزان مختلف در همان ميزان‌هاست. با شمردن و بررسي تعداد ضربهای آن در يك دور كامل-كه شامل تعداد ضربهای تعلق گرفته به هجاها یا آواهای كلمات اشعار نيز مي‌شود- بايد تعداد ضرب را در يك دور ملوديك تعيين نمود.

انواع وزن های به کار رفته در رپرتوار مقامات تنبور

از آنجا که خصوصیت زمان‌‏مندی، جهت پدیداری و زمان‌بندی جهت مقدارسنجی در موسیقی به دو قسمت ریتم و وزن مُتقسِّم است؛ و ریتم را صورت‌بندی امتدادهای زمانی بر بستر زمان، و وزن را دسته‏‌بندی این امتدادها به اندازه‌های متنوع میدانیم؛ بنابراین دسته‌‏بندی امتدادها (وزن) دارای دو زیرمجموعه به این ترتیب است: اول گونه‌ی مقیّد (ثابت یا متغیر)، که به نوع موزون مصطلح است و در قالب سلول‏های وزنی (میزان یا دور)، با اندازه‏‌های مختلف، شناخته و ادراک می‌‏شوند، و دومی گونه‏‌ی مقیّدِ بسیار متغیر (دارای آزادیِ به دنبال هم آمدن بسته‌های متنوع وزنی) که به نوع وزن آزاد معروف است؛ بنابر اندیشه‌ی ما وزن نامقیّد وجود ندارد بلکه «بسیار متغیر» می‏تواند باشد؛ که به منظور آسانی درک و تفهیم آنرا «وزن آزاد» می‏‌نامیم و از دسته‌بندی‏‌های مُتعّین (ایجاد دور یا میزان)، که در انواع موزون وجود دارد، برای این نوع پرهیز می‌کنیم. معادل وزن آزاد در موسیقی حوزه‌ی ایرانی- عربی- ترکی، اصطلاح «ایقاع بی‏دور» بوده است. بنابراین وزن در موسیقی تنبور، شامل وزن‌های مقید و وزن آزاد همچنین ترکیب وزن آزاد با وزنهای مقیدِ ثابت و متغیر است.

انواع وزن مقید

الف: انواع وزن از نظر تعداد ضرب (دو ضربی تا نزدیک صد ضرب در میزان یا دور)؛

ب: انواع وزن از نظر نوع تقسیم ضرب (دوتایی، سه‌تایی؛ پنج‌تایی)؛

ج: انواع وزن از نظر اجتماع ضرب‌ها (تکزمانه «غیرلنگ» و دو و چند زمانه«لنگ»)؛

د: انواع وزن از نظر اجتماع سلول‌ها و بسته‌های وزنی (مختلط افقی)؛

برای اطلاع از این دسته بندی به مقاله هادی سپهری 1399 و تصویر انتهای مقاله (پیوست 2) مراجعه کنید.

در رپرتوار موسيقي تنبور همۀ مقامات آن(72 مقام) داراي شعر هستند. در اين ميان همۀ مقام‌هاي دارای وزنِ مقیّد، ملوديِ سازي و آوازيِ كاملا يكسان دارند. جهت بررسي، درك و همچنين يادگيري بهتر اين ملودي‌هاي پيچيده، با توجه به ملوديِ هر مقام و با تعيين تعداد ضرباتي كه به هر هجا یا دستۀ آوایی، و در نهايت مجموع ضربات شعر«سَربَند» مقام تعلق مي‌گيرد، مي‌توان يك دورِ كاملِ ملوديك و متریکِ مقام را تعيين نمود، كه در كتب قديم با نام"دور ايقاعي" نام برده شده‌اند. چنانكه مصطفي كمال پورتراب در کتاب تئوری موسیقی به این مطلب اشاره مي‌كند: همانطور كه تكرار اركان مانند افاعيل عروضي، وزن شعر را به وجود مي‌آورد، تكرار پي‌در‌پي الگوهاي ريتميك نيز " وزن" را به وجود مي‌آورد (پورتراب،1388، ص42).

چند نكته

جهت نوشتن دور كامل وزنی يك مقام، يك دور ریتمیک-ملودیک آن مشخص شده است، در واقع دور ضربي اتفاقِ متریک با الگوي يكساني است كه در طول ملودي تكرار مي‌شود. براي مثال الگوي 2+3 كه در ادامۀ يك ملودي تكرار مي‌شود، يك دور متریک دو ضربی لنگ ِدو زمانه است. همچنين دور ملوديک، يك دوره از شعر (صرفا چون همه مقامات تنبور با شعر هستند) يا ملودي است كه در طول مقام دقيقاً تكرار مي‌شود، و جهت اجراي ادامۀ مقام تناوب دارد. به‌عنوان يك شاخصه مهم و قابل تامل بايد درنظر داشت كه دور ريتميك و ملوديك در بيشتر مقامات تنبور بر هم منطبق هستند. بر همين اساس مي‌توان دور وزنی يعني مجموع تعداد ضرب تعلق گرفته به يك دور كامل سربند يا ترجيع بند مقام را بدست آورد. مهم‌ترين كاربرد اين مسئله در هنگام اجرای مقامات (با توجه به باكلام بودن همه مقامات تنبور) و درست خواندن آنها است. به ‌طوري كه با مشخص بودن ضرب و مجموع آن در يك دور كامل، سربند يا ترجيع بند نيز كه الگوي اجراي مقام است، كاملا درست و بدون كاستي خوانده و اجرا خواهد شد.

در شمارش ضرب به روش قديم جهت بيان "ضربهای" يك قطعه، عددِ صورت كسر ميزان ذكر مي‌شد. به‎طوري كه براي مثال يك قطعه با كسر ميزان 10/ 8 ملودي 10 ضربي بيان مي‌شود، اما واژۀ ضرب در نظريه‌هاي جديد شامل مجموعه يا بسته‌هاي مشخص اجتماعات وزنی است، به این صورت که: ریتم با كسر ميزان 10/8 میتواند يك قطعۀ چهار ضربیِ دو زمانه باشد، و شامل انواع از ترکیبات ضرب‌های دوتایی و سهتایی باشد. برای مثال مي‌توان مقام "يار ديدَكاني شامَيو شامَيو" را نام برد كه داراي الگوی وزنی 3+2+2+3 است كه طبق محاسبه وزني قديم ده ضربي است. اما در نظريه‌هاي جديد يك وزن چهار ضربي دو زمانه است.

باتوجه به اينكه بيشتر مقامات تنبور داراي ريتم‌هايي با دور وزنی چند زمانه هستند، براي درك و تعيين دور آنها لزوماً تعداد ضرب در يك دور كامل سربند يا ترجيع بند هر مقام نوشته و بررسي شده است. جهت درك آسان‌تر و بهتر نشان دادن ضرب تعلق گرفته به هر آوا يا دسته آوايي در تقطيع لازم، از سمبل انگليسي كلمات استفاده شده است.

در این مقاله جهت بررسی محاسبه و شمارش ضرب‌ها از تاکید در آوا یا سرضرب در ملودی استفاده میکنیم، قابل ذكر است كه روش ضرب گرفتن، تقطيع و شمارش ضرب، در اين نوشته حاصل تجارب نگارنده در محضر استادان فن بوده است. چه بسا در نگاه اول شمارش ضرب همراه تقطيع مشكل به نظر برسد، اما دقت، تمرين و مهم‌تر از همه گوش کردن به مقامات تنبور و مطالعۀ كتب مرتبط با این موضوع، اين امر را مشخص و قابل فهم و انجام خواهد نمود.

منظور از متریک وزن مقید در تضاد با وزن آزاد است که شامل انواع وزنهای غیر لنگ (تک زمانه) و لنگ (دو یا چند زمانه) می‌شود

تحلیل و بررسی ادوار متریک - ملودیک

۱- ده عدد از مقامات تنبور با وزن معین، حاوی ضرب‌های"دارای تقسیمات دوتایی" هستند، كه عبارتند از مقامات: "چِل‌تَن‌چِلانه" ،"هاناي فرياد‌‌‌رَس"، "هوهويار" ، "علي علي علي علي" ،"فاني فاني"،"بابانائوسيِ نوع دوم"،"حق داوو گيان داوو" ، "علي‌علي هوهو" ، "يارداوو حق گيان داوو" و "جَم نيان دوسان ئه‌و يانه".

۱.۱ - دور ملودیک مقام "چِل‌تَن‌چِلانه": ۲۰ ضرب

چِل تَنِ چِلانان چِلانان شاشانِ مِهمانَن چِلانان

- chel tan chelānān chelānān shāshān mehmānan chelānān

۲.۱ - دور ملودیک مقام "هاناي فرياد‌‌‌رَس": ۸ ضرب

هانا فرياد‌ رَس داوو پَي بي كَسان كَس داوو

- hana faryād ras dāoo pay be kasān kas dāoo

۳.۱ - دور ملودیک مقام "هوهو يار" : ۸ ضرب

هوهو هوهو هوهو يار رهبر داوو ضامِن دار

- hoo hoo hoo hoo hoo hoo yār rābar dāoo zāmen dār

۴.۱ - دور ملودیک مقام "علي علي علي علي" :‌ ۴ضرب

علي‌علي علي‌علي مَولام علي علي‌علي

- ali ali ali ali maolām ali ali ali

1-5- دور ملودیک مقام "فاني فاني‌" 8 ضرب:

فاني فاني‌ وَن يا داوو فاني بَطال بو يا مَولا

- fāni fāni van yādāoo fāni batāl boo yā maolā

در همۀ اين مقامات، يك دور كامل ملوديك، شامل يك بیت است و در ادامه با اشعاري كه از وزن همين سربند تبعيت مي‌كنند، اجرا مي‌شوند.

1-6- مقام "بابانائوسي نوع دوم " در نت نگاريِ كتاب "صد درس" با ميزان نماهایی که در عدد بالایی آن 14، 12 و 8 است نوشته شده است. البته وزن اين مقام با ضرب‌هایی "دارای تقسیمات دوتایی" است. با توجه به تكرارهايي كه در ملوديهاي اين مقام در دور كامل ملوديكِ آن وجود دارد، تعداد ضربات آن بسيار زياد و 90 ضرب خواهد شد. با توجه به اينكه وزنْ طي روند ريتميك اين مقام تنها بصورت دوضربي است مشخص كردن تعداد ضرب جهت رعايت خوانشِ درستِ آن مفيد خواهد بود. به هر حال مقام "بابانائوسيِ" نوع دوم طولاني‌ترين دور ريتميك و ملوديك در ميان مقامات داراي وزن در رپرتوار موسيقي تنبور را دارد.

دور ملودیک مقام "بابانائوسي نوع دوم " 90 ضرب:

- تيرچَه گَوهَرَن گَوهَر چِكانَن (2 بار)
- قانون مِردان كاوَم كاوَم بَيَه‌و بَسانَن گيان هَي گيان هَي گيان(2 بار)
- دَسي بَرَو زَماوَن كاوَم كاوَم
- اِز مَرَنجونه گيان اِي گيان اِي گيان

- tir cha gaoharan gavhar chakānan (2)

ghānoone merdān kāvam kāvam

Baiao basānan giān hay giān hay giān (2)

Dase barao zamavan kavem kavem

ez maranjoona giān hay giān hay giān (2)

7-1- دور ملودیک مقام "حق داوو گيان داوو": 4 ضرب

حق داوو گيان داوو

- hagh dāoo giān dāoo

8-1- دور ملودیک مقام "علي علي هو هو": 20 ضرب

- علي‌علي هوهو مَولام علي هوهو دَسم وَ دامان پيربنيامين بو پيربنيامين بو

- ali ali hoo hoo maolām ali hoo hoo

Dasem va dāmān pir benyāmin boo pir benyāmin boo

9-1- دور ملودیک مقام "يار داوو حق گيان داوو": 16 ضرب

- يار داوو حق گيان داوو دين داوو ايمان داوو

- yār dāoo hagh giān dāoo din dāoo eymān dāoo

10-1- دور ملودیک مقام "جَم نيان دوسان ئه‌و يانه": 16 ضرب

- جَم نيان دوسان ئه‌و يانه حق شَمعَن غلام پروانه

- jam niān dosān ao yāna hagh shaman xholām parvāna

در همۀ اين مقامات، نام مقام برگرفته از سربند مقام است، و در كِلام خواني‌هاي دسته‌جمعي اين سربندها كه قسمت اصلي مقام هستند توسط سركِلام (تک خوان) خوانده مي‌شود و در جوابِ سَركِلام، حاضرين اشعاري بر همين وزن و با اين الگوي ملوديك را مي‌خوانند.

در رپرتوار موسيقي تنبور ده مقام حاوی ضرب‌های"دارای تقسیمات سهتایی" هستند؛ كه عبارتند از: "هَروا بوگه‌و هَروا دَوِي" _ "بَيان ئه‌و ياري" ، "شَيخ ئه‌ميري"(نوع دوم) ، " آقا يار داوو سَن‌سَن يار داوو" ، "حَق‌حَق و هوهو"، "هَي دَيار دَيار"، "يار ديدَ كاني بنيامين پيرَ"، "سائِل ئِي سائِل"، "گيان خُواجاي خُلامان" و "ياران وَ باطِن". همچنين در قسمت ملوديِ سازي مقامِ "غريبي" و در قسمت ملودي سازي و آوازي مقام "بابانائوثي"(نوع اول) يك بخش موزون با ضرب‌های"دارای تقسیمات سه‌تایی" وجود دارد.

1-2- دور ملودیک مقام "هَروا بوگه‌و هَروا دَوِي": 8 ضرب

- هَروا بوگه‌و هَروا دَوِي اِيله هَل گِرد كِلاوَي چَه‌وِی

- harvā bogao harvā daby eyla halgerd kelāvay chave

در مقام "هَروا بوگه‌و هَروا دَوِي" جملۀ بيت اول نام مقام وبیت اول سربند مقام است.

2-2- دور ملودیک مقام "بَيان ئه‌و ياري": 22 ضرب

- هَي ديده‌ و كاني گيان بَيان ‌ئه‌وياري بَيَو پيرداوِد گيان نيشانَش باري

- hay didao kāny giān bayān ao yāry

bayao pire dāved giān nishānash bāry

در مقام "بَيان ئه‌و ياري" تنها نيم جمله -بَيان ‌ئه‌وياري- در تكرارهاي بعد در اشعار مختلف با همين وزن و الگو تكرار مي‌شود. دور ملوديك در ادامۀ مقام بر اشعار ديگر همچنان از دور ملودیک دارای 22 ضرب پيروي مي‌كند، یعنی دور متریک و ملوديك آن الگوي تكرارهاي بعد است.

3-2- دور ملودیک مقام "شَيخ ئه‌ميري"(نوع دوم): 41 ضرب

- علي وينه‌ي پَروانه‌س كاوَم جو يار جَم بَر

هَي گيان فارِغ نه‌جيفه‌ي زياد وكم بَر زياد وكم بَر

هَي دوس نَي دم دا عازيز نَي جَم دا

- ali veynay parvānas kāvam joo yāre jam bar

Hay giān fāregh najifay ziādo kam bar ziādo kam bar

hay dos naidem dā āziz nay jam dā

دو مقام "بَيان ئه‌و ياري" و "شَيخ ئه‌ميري" با سرعت بسیار آهسته(تمپوی بسیارکم) اجرا مي‌شوند. حتي اغلب توسط كِلام خوانان با وزن آزاد نواخته و خوانده مي‌شوند. در مقام "شَيخ ئه‌ميري"(نوع دوم) نيز كه به سربند مقام اشاره شد، جملۀ: - هَي دوس نَي دَم دا عازيز نَي جَم دا- قسمت اصلي شعرِ سربند مقام است كه در اشعار بعد نيز با همان وزن تكرار ميشود.

4-2- دور ملودیک آقا يار داوو سَن‌سَن يار داوو: 4 ضرب

- āghā yār dāoo san san yār dāoo

5-2- دور ملودیک مقام "حَق‌حَق و هوهو": 8 ضرب

- حَق‌حَق و هوهو هَي آقاي جافِم قُنَرَي سَرتافان يار بِي گَزافِم

- hagh hagh o hoo hoo hay āghay jāfem

Ghonaray sar tafan yār be gazafem

6-2- دور ملودیک مقام "هَي دَيار دَيار": 8 ضرب

- هَي دَيار دَيار هاهاها دَيار حَقَن خاونكار هاهاها دَيار

- hay dayār dayār hā hā hā dayār

Haghan khavenkār hā hā hā dayār

7-2- دور ملودیک مقام "يار ديدَ كاني بنيامين پيرَ": 8 ضرب

- يار ديدَ كاني بنيامين پيرَ پير موسي وزير داوو دَسگيرَ

- yār didah kāni benyāmin pira pir mosy vazir dāoo dasgira

8-2- دور ملودیک مقام "سائِل ئِي سائِل": 8 ضرب

- سائِل ئِي سائِل سائِلِ دَكَم عالم تَواوي هَي قوروانِت دَكَم

- sāeyl ey sāeyl sāeyle dakam ālam tavāvi hay ghorvānet dakam

9-2- دور ملودیک مقام "گيان خواجاي خُلامان": 8 ضرب

-گيان خواجاي خُلامان هَي‌هَي كاوِم هَي يار داوو آمان هو بَلِي

- giān khoājāy kholāmān hay hay kāvem

hay yār dāoo āmān ho bale

10-2- دور ملودیک مقام "ياران وَ باطن ": 8 ضرب

- ياران وَ باطن ها وَش دَنگي مَيَو صداي هَي دَيار ها سرهنگي مَيَو

- yārān va bāten hā vash dange mayao

sedāy hay dayār hā sarhange mayao

3- در مقامات موسيقي تنبور "اوزان لنگ" بسيار استفاده شده‌اند، از آن جمله وزن "دو ضربی لنگ" دو زمانه است. اين وزن بصورت دو زمانه، ترکیبی از ضربهایی دارای تقسیمات دوتایی و سه تایی، و با هر دو الگوي 2+3 و 3+2 بصورت مشخص در مقام‌هاي "عالي گُرز ويش" و "هاها" نوع اول استفاده شده است.

1-3- مقام "عالي گُرز ويش" با وزن دوزمانه با الگوي وزني 2+3 اجرا مي‌شود. در اين مقام چون مصرع‎ها تكرار مي‌شوند، تعداد ضرب در یک دور ملوديك به 32 مي‌رسد.

دور ملودیک مقام "عالي گُرز ويش": 32 ضرب

- عالي گُرزِ وِيش هَي ها وَ دَسَ‌وَ(2 بار) مَرَسو وَ داد هَي فِرَ كَسَ‌وَ(2بار)

- āli gorze veysh hay hā vadasava(2)

Maraso vadād hay fera kasava(2)

2-3- مقام‌هايِ "هاها" در رپرتوار موسيقي تنبور بر دونوع‌اند: كه در مقام "هاها"ی نوع اول داراي وزن لنگ دوزمانه با الگوي وزني 3+2 است.

دور ملودیک مقام "ها ها" نوع اول: 16 ضرب

- ها‌ها بَيان بِنيشان هاها ها هاها وَ دردانه‌وَ هاها ها

- hā hā bayān benishān hā hā hā hā hā vav dardāna vahā hā hā

نكته قابل توجه دربارۀ اين مقام و ترجيع بند زيباي آن اين است كه: جمله "هاها ها" در نوع اول علاوه بر نام مقام، در واقع نقش تاكيد و الگوي متریک را در روند موسيقايي مقام ايفا مي‌كند. بخش پاياني هر دو نوع مقام "هاها" داراي جمله و ملودي سازي يكساني است. به طوري ‌كه در فرود پايان هر مصرع، جمله "هاها ها" با الگوي يكسان دو ضربي لنگ و بصورت 3+2 اجرا مي‌شود. اگرچه مقام‌هاي "باريَه"، "سَرتَرز" و "دووالَه" داراي ملودي‌هاي آوازي هستند (بالاخص در قسمت با‌كلام)، در بخشي از اين مقامات ملوديِ سازيِ دارای وزن مقید به شکل دو ضربي لنگ استفاده شده است كه در مقامات "باريَه" و "سَرتَرز" وزن دو ضربي لنگ با هردو الگوي وزني 3+2 و 2+3، و در مقام دوواله با الگوي 3+2 اجرا مي‌شود. قابل ذكر است كه تنها قسمت ملودي سازي اين مقامات بصورت متریک اجرا مي‌شود، و قسمت‌هاي آوازي داراي وزن آزاد و بصورت با کلام هستند. همچنين وزن دو ضربي لنگ در قسمتي از مقام‌هاي "سلطانِ دينَ ياعلي ياعلي"، "هاها"ی نوع دوم و "اِي چِل تَن چلانَ" نيز استفاده شده است، كه داراي ملودي سازي و آوازي يكسان هستند. در مقامات "سلطان دينَ ياعلي ياعلي" و هر دو نوع "هاها" نيز الگوي ريتميك با اجتماع وزني 3+2 اجرا ميشود.

4- وزن "سه ضربی لنگ" در مقامات تنبور با الگوي وزني 3+2+2 در مقام "گيان سيد محمد بَرَو ديواني" بصورت دو زمانه(2و 3 تایی) وجود دارد و با توجه به ملودي اين مقام هر دور كامل(بيتِ) آن داراي 12 ضرب است. وزن "سه ضربی لنگ" با همين الگو در قسمتي از مقامات دارای وزن مقید "سلطان دينَ ياعلي ياعلي" و "يار ديدَكاني چوي وَشَن يار" به كاربرده شده و جزيي از ميزان‌هايي است كه در دور ايقاعي اين مقامات قرار دارد و در بررسي اين مقامات به آن پرداخته خواهد شد. همچنين اين ريتم در قسمتي از ملوديِ سازيِ مقامات مجلسيِ "سَحَري"، " گِل ‌وَدَرَه" و "گُل وَ خاك" وجود دارد. ملودي سازي "سه ضربی لنگ" در مقام "گُل وَ خاك" كه از درجۀ اوج مقام آغاز مي‌شود و فرود آن تا نت "ر"(دستان دوم) ادامه دارد يك ملودي زيبا، پيچيده و كامل را تشكيل مي‌دهد.

1-4- دور ملودیک مقام " گيان سَيد محمد": 12 ضرب

_ گيان سَيد محمد بَرَو ديواني يار نازِش رَوا بو پَي يارساني

- giān sayed mahamad barao devāni

yār nāzesh rāvā boo pay yaresany

در ميان برخی كلام‌خوانان قديم در خواندن اين مقام به‌جاي كلمه "گيان" از كلمه "اي" استفاده مي‌شده است كه تغييري در وزن و تعداد ضربات مقام ايجاد نمي‌كند.

5- وزن "چهار ضربی لنگ" وزني شاخص و مهم در اين رپرتوار است. در سه مقام "سلطانِ دينَ يا علي"، "يار ديدَكاني شامَيو شامَيو" و "حَقَن حَقَن" به صورت مشخص استفاده شده است: مقامهاي "سلطان دينَ يا علي" و "حَقَن حَقَن" با وجود اين كه داراي وزن چهار ضربی لنگ هستند، در جم‌هاي كلام‌خواني(دسته جمعي) بعضي اوقات به صورت "سه ضربي" اجرا مي‌شوند. وزن "چهار ضربی لنگ" در مقامات تنبور با الگوهاي متریک متفاوتي استفاده مي‌شود. در مقام اول و دوم دور و وزن چهار ضربی لنگ با الگوي 3+2+2+3 ، و در مقام سوم با الگوي 3+2+3+2 است. باید توجه داشت که کلمه "حَقَن" در مقام "حَقَن حَقَن" طی دو کلمه با هر دو وزن دارای تقسیمات دوتایی و سه تایی خوانده و اجرا می‌شود. در همۀ اين مقامات يك بیت كامل، سربند اصلي مقام و جملۀ مصرع اول معرف نام مقام است.

1-5- دور ملودیک مقام " سلطانِ دينَ يا علي": 16 ضرب

_ سلطانِ دينَ يا علي پير بنيامينَ شاه‌ علي

- soltāne dina yā ali pir benyāmina shā ali

2-5- دور ملودیک مقام "يار ديدَكاني شامَيو شامَيو": 24 ضرب

_ يار ديدَكاني شامَيو شامَيو پالاش وَديدَم بابَيو بابَيو

- yār dida kāni shā maio shā maio

pālāsh va didam bā baio bā baio

3-5- دور ملودیک مقام "حَقَن حَقَن": 8 ضرب

- حَقَن حَقَن آي حَقَن مَولام حَقَن شام حَقَن

- haghan haghan āy haghan

maolām haghan shām haghan

وزن چهار ضربی لنگ در مقامات" اَي چِل تَن چِلانه" و "هَي گيان" نوع دوم كه داراي دور ايقاعي هستند نيز استفاده شده است. همچنين در مقام مجلسي "قَطار" يك قسمت سازي آوازيِ وزن چهار ضربی لنگ وجود دارد.

6- مقام "ايمانم يار" دو نوع است كه با شعر سربند "هَي ايمانِم يار" و "ايمانِم يار" آغاز شده، و نام مقام‌ها نيز برگرفته از همين شعرِ سربند است. مقام "ايمانِم يار" نوع اول(هَي ايمانِم يار) داراي وزن "چهارضربی لنگ" سهزمانه است كه با الگوي وزني 2+3+2+4 در هر بيت اجرا مي‌شود، و داراي گردش ملوديكي است كه در ادامۀ مقام براي اجراي اشعار ديگر نيز تكرار مي‌شود. البته در برخي از اجراهاي جمعي به نظر می‌رسد که به جهت هماهنگي دست‌زدن=(چَپ كُتان) همراهي كنندگان و هماهنگي سرضربها با "سَركلام" اين مقام با الگوی 2+3+2+3 اجرا مي‌شود. به طوري كه الگوي وزني آن در کلمه یار (yar)به جای تقسیماتِ چهارتایی، به صورت ضربی با تقسیمات سه تایی اجرا میشود.

1-6- دور ملودیک مقام "هَي ايمانِم يار": 8 ضرب
- هَي ايمانِم يار گيان رَنگينِم يار

- hay imānem yār giān ranginem yār

7- مقام " سلطان دينه يا‌علي ياعلي" نيز دو نوع است. يك نوع آن كه قبلا‍ً هم اشاره شد داراي وزن چهار ضربی لنگ بوده و نوع ديگر آن داراي سربندي با شعر زير است كه وزن "پنج ضربی لنگ" در یک مصرع دارد، و الگوي وزني آن به این شکل (2+3)+(2+2+3) است. در اين مقام دور وزنی يك مصرع، دورِ كاملِ متریک آن بوده و الگوي ملوديك آن نيز طي يك بیت، در ادامه مقام تكرار مي‌شود. همچنين نام مقام برگرفته از شعر سربند مقام است.

1-7- دور ملودیک مقام "سلطان دينه يا‌علي ياعلي": 10 ضرب

- سلطان دينه يا‌علي ياعلي پير بنيامينَ شا‌ه‌ علي شاه‌ علي

- soltāne dina yā ali yā ali pir benyāmina shā ali shā ali

8- مقام"هاها"ی نوع دوم در يك دور كامل متریک داراي وزن "شش ضربی لنگ" با الگوي وزني (3+2)+(3+3)+(3+2) است و دور کامل ملودیک آن 12 ضرب طی یک بیت است. اين الگو در ابيات و اشعار ادامۀ مقام نيز يكسان اجرا مي‌شود.

1-8- مقام "ها ها"نوع دوم: 12 ضرب

- هاها هَر كَس چون تِيشه هاها ها هاها مَتاشو پَي وِيش هاها ها

- hā hā harkas chon teisha hā hā hā

hā hā matāsho pay veish hā hā hā

واژه "هاها" در اول شعر سربندِ هر دو مقام به اندازه یک ضرب دارای تقسیم سه تایی است و واژه "هاها ها" در آخر سربند مقام طبق الگوي ملوديك و لحني آن داراي امتداد 5 به شکل (3+2) است، كه با يك ملودي پايين رونده، فرود و به نت ايستِ مقام ختم مي‌شود.

9- مقام "چوي وَ شَن يار" و "بابانائوسي نوع اول" داراي وزن "هشت ضربی لنگ" هستند. مقام "چوي وَ شَن يار" كه شعر اصلي سربند آن "يار ديدَ و كاني چوي وَشَن يار مَيَو گيان" است يك دورِ كاملِ آن در الگوي متریک بوده و شامل يك مصرع هشت ضربی لنگ است كه وزن مقام با همين الگوي متریک در بيت‌هاي بعد در ادامۀ مقام تكرار مي‌شود. البته با كمي تامل و طبق سبك خواندن در برخي از جم‌ها، چنانچه در آخر هر بيت یک ضرب درای تقسیمات سه تایی سكوت اختيار كنيم دوري نه ضربی خواهيم داشت(بايد توجه داشت كه در مجموعۀ مرجع اين نوشته و همچنين آرشيو قديمي ضبط شده از استادان منطقه طي شصت سال گذشته هر دو نوع وزن موجود است).

1-9- دور ملودیک مقام "چوي وَ شَن يار": 16 ضرب

- يار ديدَ و كاني چوي وَشَن يار مَيَو گيان مِزگان مِزگانَن خاوندِكار مَيَو گيان

- yār didao kāny choy vashān yār mayao giān

mezgān mezgānan khāvandekār mayao giān

اين مقام داراي الگوي وزني (3+2+2)+(2+2)+(2+2+2) در يك دورِ كاملِ متریک است. قابل ذكر است مقام‌هاي با سربند "يار ديدَ و كاني" سه عدد هستند، كه مقام ذكر شده(چوي وَ شَن يار) 16 و دو مقام ديگر با اين سربند كه قبلا اشاره شد، داراي اوزان بیست و چهار ضرب و هشت ضربی هستند.

2-9- مقامهاي "بابانائوسي" نيز دو نوع هستند که نوع دوم آن قبلا بررسی شد. مقام "بابانائوسي نوع اول"، دارای وزن "هشت ضربي لنگ" است، که در يك دور كامل ملوديك آن هر مصرع دو بار تكرار مي‌شود.
دور ملودیک مقام "بابانائوسي" نوع اول : 32 ضرب

– ئه‌ي كاوَه‌ي آهَنگَر دويدِ داخ وَردَه (2بار)
ئه‌ي وَر داوان وِيش وَعَلَم كَردَه (2 بار)

- ey kāvay ahanegar didah dāxh vardah(2)

ey var dāvāne vesh vā alam kardah(2)

10_ مقام "ايمانِم يار"در مقامات تنبورداراي يكي از پيچيده‌ترين اوزان است. به‌طوري كه دور متریک آن با وزن "شانزده ضربی لنگ" است. به‌نظر مي‌رسد با توجه به اينكه مقام "ايمانِم يار" داراي ملودي و ريتم پيچيده‌اي است، در ميان استادان تنبور نيز كمتر اجرا شده كه اجراي خصوصي ضبط شدۀ مرحوم سيد ولي حسيني و همچنين اجراي علي اكبر مرادي در آلبوم "مقامات ياري" از بهترين این اجراها محسوب می‌شود.

1-10- دور ملودیک مقام " ايمانِم يار": 16 ضرب

- ايمانِم يار هِي رَنگينِم يار بَيان بِنيشان هِي وَ دَردانه‌وَ

- imānem yār hey ranginem yār

bayān benishān hey va dardānava

-وزن اين مقام در دو مصرع شعر آن كامل مي‌شود. به‌طوري كه بيت اول داراي وزني با هفت ضرب با الگوی (3+2+3+3+3+2+3) و بيت دوم وزني با نُه ضرب را شامل مي‌شود، که الگوی وزنی آن ( 2+3+2+3+3+3+2+2+3) است. اما سربند اصلي مقام همان مصرع اول است و در ادامه نيز بعد از خواندن هر بار شعر بر وزن مصرع دوم سَركِلام شعر سربند مقام را جواب مي‌دهد، و مي‌خواند.

- مقام "اَي چِل تَن چِلانان" داراي دور وزني و ملوديك با "بیست و سه ضربی لنگ" در يك دور شعر سربند آن است، كه در ادامۀ مقام، تكرار اشعار همين وزن و الگوي لحني در اشعار ديگر، تكرار خواهد شد. طبق نت‌نگاري که دركتاب"صددرس" بر اين مقام انجام شده است، هر دور كامل آن از پنج ميزان تشكيل مي شود كه اجتماع ضربها در اين ميزانها به صورت 5 ،10 ،12 ،13 ،8 است.

1-11- مقام " اَي چِل تَن چِلانان ": 23 ضرب

- ئه‌ي چِل تَن چِلانان عازيز يار

شاشان مهمانان چِلانان

- ey chel tan chelānān āziz yār

shāshān mehmānān chelānān

نتیجه‌گیری

وجود اوزان چندزمانه متنوع در مقامات تنبور خود سندي بر كهن بودن و اصالت اين رپرتوار است، به‌طوري ‌كه در رپرتوار موسيقي تنبور علاوه ‌بر وجود ساير اوزان تک زمانه چندين مقام با اوزان پيچيدۀ ذكر شده وجود دارند. با آوانگاری با کمک ميزان‌بندي مرسوم امروزي مي‌توان وزن قطعات را تا حدودي مشخص كرد. همانطور كه در كتاب"صد درس" نوشته شده‌ است. به‌طوري كه چند ميزان متوالي با كسر ميزان‌هاي متفاوت به دست مي‌آيد كه در ادامۀ مقام تكرار مي شود. براي مثال در مقام "ايمانِم يار" توالي ميزانهاي 10، 8، 11، و 13ضربي را تشكيل مي‌دهد، كه در ادامه اجراي مقام نيز با همين ترتيب توالي دور، به عنوان الگو ادامه مي‌يابد. - رپرتوار موسيقي مقامي تنبور دارای 72 مقام است كه در اين ميان 33 عدد از این مقامها دارای وزن مقید هستند. بطورکلی در مجموعۀ اين مقامات ريتم‌هاي‌ متنوع و پيچيده‌اي وجود دارد كه انواع وزنهای دو تا بیست و سه ضربی غیرلنگ و لنگ را شامل می‌شوند. - در نگارش اغلب موسيقي‌هاي امروز، (نزديكترين موسیقی جهت مقايسه با مقامات تنبور، موسيقي كردي و موسيقي سنتي ايراني در نظر است) در وزنهای مقید ثابت در يك ملودي ميزان اول نشانگر وزن در تمام طول قطعه است، و دور ملودیک قطعه در نظر گرفته نمیشود. چنانكه طي چند دهۀ اخير بدليل وجود ميزان‎بندي اروپايي و آسان‌تر شدن كار، چندان به اين موضوع پرداخته نشده است. اما در رپرتوار موسيقي تنبور همانطور كه بررسي شد، حتي در مقاماتي با ضرب‌هاي ساده نيز دور متریک- ملوديك جهت اجرا، درك كامل قطعه و تلفيق درست شعر و موسيقي بسيار مهم هستند. به‌طوري كه جهت تعيين ضرب در يك دور كامل در برخي از اين مقامات بايد تعداد ضربِ در دو، سه، چهار يا پنج اجتماع ريتميك يا ميزان اوليۀ مقام(شامل شعر ترجيح‌بند) را شمارش نمود. -در این نگارش از مشاوره و راهنمایی دوستان گرامی جناب آقای هادی سپهری در زمینه تصحیح نوشتار فنی و سرکار خانم دکتر نفیسه‌السادات عبدالبقایی در جهت ویراستاری ادبی مقاله استفاده شده است.

1- مقاماتي كه در رپرتوار موسيقي تنبور جنبۀ اعتقادي و مذهبي مربوط به مردم يارسان دارند، مقامات حقاني، اصلي يا پرديوري مي‌گويند.(كاكی، حيدر، زمينه شناخت تنبور، 1388، صفحات، 155، 156، 157 و 158).

2- مقاماتي كه در رپرتوار موسيقي تنبور جنبۀ آييني و فرهنگي مربوط به مردم كُرد دارند، مقامات مجلسي مي‌گويند. تعداد آنها در روايت گوران 15 عدد است.(كاكی، حيدر، زمينه شناخت تنبور، 1388، ، صفحات. 155، 156، 157 و 158).

3- منبع تحقیق مقامات در این مقاله آلبوم"مقامات تنبور" استاد علی اکبر مرادی است.(مرادی، علی اکبر، آلبوم موسیقی مقامات تنبور، 1387).

4- وزن، ضرب یک قطعه موسیقی است که از اجتماع چند امتداد مختلف تحت انتظام مخصوصی حاصل می‌شود. (خالقی، روح الله، نظری به موسیقی، 1387، ص19).

5- دهلوی، حسین، پیوند شعر و موسیقی آوازی، تهران، انتشارات ماهور،1395، ص 23.

6- نواختن همراه خواندن مقام‌هاي تنبور را «كِلام» و به شخصي كه مقام‌هاي تنبور را مي‌نوازد و همراه آن مي‌خواند «كِلام‌خوان» مي‌گويند. (كاكی، حيدر، زمينه شناخت تنبور، 1388، ص ۱۶۳).

7- سربند مقام يك بيت يا يك مصرع از اشعار دفاتر مكتوب يارسان يا شاعران بزرگ كردزبان است كه نام مقام از آن گرفته مي‌شود. سربند مقام وزن، دور ريتميك، دور ملوديك و الگوي لحني را جهت ادامه كِلام‌خواني(خواندن و نواختن مقامات تنبور) تعيين مي‌كند.

8- كمال پورتراب، مصطفي، تئوري موسيقي، انتشارات چنگ، 1388، ص42.

9- در این مقاله كسر ميزانها و همچنين الگوهاي وزني از راست به چپ نوشته شدهاند اگر چه این مورد در جدول پیوست از چپ به راست است.

10- در بررسی ضرب اشعار مقامات(انگليسي) در مواردي كه امتداد كشش يك حرف از یک ضرب بیشتر است و در ضرب بعد تکرار می‌شود، حرف تكرار شده به صورت کم رنگ نشان داده شده است.

11- قابل ذكر است كه در اين مقاله مقاماتي مورد بررسي قرار گرفته‌اند كه بصورت كامل ريتميك هستند و ملودي كلام و سازي كاملا يكسان هستند.

پیوست 1

جدول تقسیمات وزنی مقامات تنبور

تقسیمات وزنی مقامات تنبور
نام مقام	تعداد ضرب در یک دور ملودیک	تعداد ضرب در یک دور متریک	شمارش بر اساس اولين سطح تقسيم ضرب در يك دور ملودیک
دو تایی
چِل‌تَن‌چِلانه	20	1	40 = … + 2 + 2
هانای فریاد‌رس	8	1	16 = … + 2 + 2
هوهو یار	8	1	16 = … + 2 + 2
علی علی علی علی	4	1	8 = … + 2 + 2
فانی فانی	8	1	16 = … + 2 + 2
بابانائوثی (نوع دوم)	90	1	180 = … + 2 + 2
حق داوو گيان داوو	4	1	8 = … + 2 + 2
علی علی هو هو	20	1	40 = … + 2 + 2
یار داوو حق گيان داوو	16	1	32 = … + 2 + 2
جم‌نیان دوسان ئەو یانه	16	1	32 = … + 2 + 2
سه تایی
هَروا بوگه‌و هَروا دَوِي	8	1	24 = … + 3 + 3
بیان ئەو یاری	22	1	66 = … + 3 + 3
شیخ ئەمیری (نوع دوم)	41	1	41 = … + 3 + 3
آقا یار داوو سن‌سن یار داوو	4	1	4 = … + 3 + 3
حق‌حق و هوهو	8	1	24 = … + 3 + 3
هَی دیار دیار	8	1	24 = … + 3 + 3
یار دیدەکانی بنیامین پیر	8	1	24 = … + 3 + 3
سائل ئی سائل	8	1	24 = … + 3 + 3
گیان خُواجای خُلامان	8	1	24 = … + 3 + 3
یاران و باطن	8	1	24 = … + 3 + 3
دو ضربی لنگ
عالی گُرز وِیش	32	2	28 = … + (3 + 2)
هاها (نوع اول)	16	2	40 = … + (3 + 2)
سه ضربی لنگ
گیان سید محمد بَرَو دیوانی	12	3	28 = … + (2 + 2 + 3)
چهار ضربی لنگ
سلطان دین یا علی	16	4	40 = … + (3 + 2 + 2 + 3)
یار دیدەکانی شامیو شامیو	24	4	60 = … + (3 + 2 + 2 + 3)
حقَن حقَن	8	4	20 = … + (3 + 2 + 3 + 2)
چهار ضربی لنگ سه زمانه
هَی ایمانم یار	8	4	22 = … + (3 + 2) + (4 + 2)
پنج ضربی لنگ
سلطان دینه یا‌علی یا علی	10	5	24 = … + (2 + 2 + 3) + (2 + 3)
شش ضربی لنگ
هاها (نوع دوم)	12	6	34 = … + (2 + 3) + (3 + 3) + (2 + 3)
هشت ضربی لنگ
چوی وَ شَن یار	16	8	34 = … + (2 + 2 + 2) + (2 + 2) + (3 + 2 + 2)
بابانائوثی (نوع اول)	32	8	68 = … + (2 + 2 + 2 + 2 + 2 + 3 + 2 + 2)
شانزده ضربی لنگ
ایمانم یار	16	16	42 = (3 + 3 + 2 + 2 + 3) + (2 + 3 + 2 + 3) + (3 + 3 + 2 + 3) + (3 + 2 + 3)
بیست‌وسه ضربی لنگ
اَی چِل‌تن چِلانان	23	23	68 = (2+2+2+2+2+2) + (2+2+2+2+2) + (2+3)

پیوست 2

منابع و ماخذ

_ خالقی, روح الله، 1387، نظری به موسیقی، تهران، انتشارات محور.
_ خانلري، پرويز، 1396، وزن شعر فارسي، تهران، انتنشارات توس.
_ دهلوی، حسین, 1395، پیوند شعر و موسیقی آوازی، تهران، انتشارات ماهور.
_ زاكس، كورت، 1392، اصول مقدماتي ريتم، ترجمه ناتالي چوبينه، فصلنامه موسيقي ماهور، شماره 60، 39-63.
_ فاطمي، ساسان ، 1394، ريتم چند زمانه در موسيقي ايراني- عربي- تركي، فصلنامه موسيقي ماهور، شماره 67، 51_83.
_ كاكی، حيدر، 1387، زمينه شناخت تنبور، تهران، انتشارات مشاهير هنر.
_ كاكي، حيدر، 1392، ته‌رزهاي باستاني تنبور، تهران، انتشارات عارف. همچنين كتاب در دست انتشار نامبرده شامل نت نگاري هفتاد و دو مقام تنبور.
_ كمال پورتراب، مصطفي،1388، تئوري موسيقي، تهران، انتشارات چنگ.
_ مرادي، علي اكبر، 1392، صد درس شيوۀ تنبورنوازي، تهران، انتشارات عارف.
_ مهراني، حسين ،1396، جلد اول. سرايش، تهران، انتشارات ماهور

منابع مورد مطالعه

_بزرگ نيا، اردشير، 1396، پيوند وزني شعر و موسيقي، تهران، انتشارات فرهنگ و هنر.
- سپهري،هادي، مقاله: " وزن آزاد کاملا آزاد نیست"|فصلنامه ی تخصصی میدان مشق هنر، سال اول شماره ی دو| تابستان 1399
- لاندن، جاستين، 1392، "ريتم"، ترجمه ناتالي چوبينه، فصلنامه موسيقي ماهور، شماره 60، 9-39.
- ملاح، حسينعلي، 1385، پيوند موسيقي و شعر، تهران، انتشارات فضا.
- وحيديان كاميار، تقي، 1397، وزن و قافيه شعر فارسي، تهران، مركز نشر دانشگاهي.

منابع شنيداري

_تنبورنوازي و مقام‌خواني استادان منطقه گوران كه آرشيو شخصي نگارنده و كاستهاي ضبط شده مربوط به دهه 40 تاكنون در منطقه گوران است.
_ مرادی، علی اکبر، 1387، آلبوم موسیقی مقامات تنبور، تهران، انتشارات ماهور.